Наместо коментар, за посетата на делегацијата од Ватикан на Истанбул (01.12.2007)
Според светите Отци незнаењето е најголемо зло. Затоа, потребно е и нужно за секој православен христијанин меѓу другото да знае и да прави разлика помеѓу душевност и духовност како и помеѓу интелектуалност и просветленост.
Душевниот човек може да биде пречувствителен или бесчуствителен, односно може да се најде каде било во целата лепеза на состојби помеѓу овие две крајности. Душевниот човек може да биде разумен, интелектуален или неразумен, глупав, односно може да се најде каде било во целата лепеза на состојби помеѓу овие две крајности. Постојат и огромен број на комбинации во рамките на душевноста, помеѓу разните степени на чувствителност со разните степени на разумност. На пример, може да е некој интелектуалец, а да е бесчувствителен (една од најлошите комбинации). Сето ова што го говориме важи до границите на менталната непореметеност. Духовниот човек е секогаш и просветлен и е своевиден интелектуалец, а најдобро би било за Црквата кога би бил и високо образован. Духовниот човек е и просветлено чувствителен. Душевноста и интелектуалноста се плод на телото, а духовноста и просветленоста се плод на Духот. Како што читаме во Светото Евангелие: „роденото од тело, тело е; а роденото од Дух, дух е“ (Јован 3, 6).
Но каде е границата помеѓу душевноста и духовноста, односно помеѓу интелектуалноста и просветленоста? Според светите Отци, преминот помеѓу едното и другото се случува во моментот кога срцето на човекот доволно ќе се очисти од страстите, кога од срцето на човекот ќе се пројави Божествената благодат на Крштението, кога Бог на човекот ќе му го открие ‘местото на срцето’ и кога ќе му го дарува дарот на умносрдечната молитва. Ова се сѐ карактеристики на вториот степен од духовниот раст, кој светите Отци вообичаено го нарекуваат просветленост на умот. Овие дарови не му се познати на оној кој се наоѓа на првиот степен од духовниот развој, кој светите Отци го нарекле чистење на срцето од страстите. Таквиот човек е сѐуште претежно душевен.
Светите Отци не направиле и не систематизирале една табела, еден преглед на односите помеѓу духовните состојби и на од нив произлезените духовни појави. Но секој кој сака да ја открие таа табела, може лесно да го направи тоа, анализирајќи ги нивните дела. Основната поделба на степените на духовен развој ја наоѓаме кај многумина од Отците, иако можат да им се дадат различни имиња. Свети Никита Ститат, на пример, вели дека постојат три степени во напредувањето кон совршенството: ‘почетна состојба на очистување’, ‘преодна состојба на просветлување’, ‘мистична состојба на совршенство’. Во теологијата на свети Максим Исповедник овие три степени се претставени како ‘практична философија’ (негативно и позитивно очистување), ‘природно созерцание’ (просветлување на умот) и ‘мистично богословие’ (обожение).
Ќе се согласите сите со мене дека на секоја од овие три состојби на духовен развој сигурно им одговараат различен вид на молитва, различен вид на искушенија, различен вид на однос со духовниот отец, различен вид на сведочење на Христос, различен вид, на пример на организација на монашкиот живот итн. Не е можно иста молитва да имаат тој што е на првиот степен и тој што е на вториот степен од духовниот развој. Едниот има само усна или умна, а другиот има и умносрдечна итн. Впрочем, за сето ова светите Оци пишуваат.
Што се случува кога човекот ќе премине од првиот на вториот степен? Кога човекот ќе го доживее овој премин, тој од претежно душевен станува претежно духовен; од претежно интелектуален станува претежно просветлен; од претежно самољубив станува претежно богољубив и човекољубив (богочовекољубив – што би рекол блажениот Отец Јустин Поповиќ). Неговиот подвиг од претежно аскетски станува претежно благодатен. И сето ова го говориме за оние што се подвизуваат во знаење...
Зошто го користиме зборот ‘претежно’? Затоа што на степенот од просветлување срцето е само доволно очистено од страстите, но не и целосно, не совршено. На подвижникот од вториот степен уште многу напор и борба му претстојат и со себе и со духовите на злобата од поднебесјето во подвигот на љубовта и кон непријателите и во подвигот на нерасеаното повеќечасовно задржување на својот ум внатре во срцето. На првиот пак степен од духовниот развој (чистење на срцето од страстите) одлуките и постапките на човекот се случуваат претежно под влијание на мислите и помислите произлезени од повредената суета и неостварените желби односно произлезени од борбата за човечка власт и слава и од борбата за остварување на овоземните желби; одлуки и постапки произлезени од паднатата природа. На првиот степен човекот е заробен од страстите (пред сѐ од гордоста, славољубието, суетата, високото мислење за самиот себе и сл.) затоа и срцето не му е отворено и токму затоа го нема дарот на молитвата во срцето; и токму затоа е претежно душевен.
Јасно е сега зошто често го нагласувам подвигот на апсолутното послушание, подвигот на апсолутна послушност на нашиот ум на духовното раководство од нашиот духовен Отец. Исцелението на расеаниот и затемнет ум започнува од моментот кога преку апсолутното послушание ќе престане да се храни неговата страст - гордоста. Ако и после изборот на духовен Отец и соодветниот однос со него, нашиот ум остане критериум за сите наши мисли, чувства, одлуки и постапки, тогаш што сме направиле? Надвор сме од процесот на исцеление и очистување. Сме останале дел од светот и светот останал дел од нас, односно светот владее внатре во нас. Ова особено важи за оние кои преку монашкиот или свештеничкиот чин стигнуваат, со Божјо допуштање до највисоките функции на Црквата. Божја волја е: чистење на срцето – ѓаконски чин; просветлување на умот – презвитерски чин; обожение на душата и телото – епископски чин. И што правиме сега кога сите ќе се пронајдеме во Божјото допуштање, а не во Божјата волја? Ве молам, барем малку да се освестиме, барем малку да се смириме. Да ја освестиме нашата проблематична ‘духовна состојба’, производ на нашата падната природа. И да се покаеме, преумиме... односно да бидеме послушни на нашиот духовен отец. Господи помилуј...!
Затоа, после не треба да се чудиме кога првенството на чест го доживуваме како првенство на власт; кога наместо како мајка Црква се однесуваме како маќеа Црква; кога од позиција на координативен центар за единство произведуваме расколи; кога многу повеќе сакаме да се среќаваме со моќниците и богатите од овој свет отколку со нашиот брат во Христос; кога нашиот брат во Христос го гледаме како непријател, а моќникот од овој свет, макар и еретик, го нарекуваме возљубен брат во Христос; кога некого го влече и славата на Александар и чувството на етничка припадност; кога некој се прави и Грк и Македонец, истовремено; кога некој се растрга помеѓу античките богови и Единиот Вистински Бог; кога некој се самооправдува, лажно обвинувајќи други; кога некој го остава природното општење со жена и се распалува со сладострасност спрема маж итн. Господи сочувај ја устата моја...!
Значи, деца, сето тоа се случува кога ќе се помеша душевноста со духовноста и интелектуалноста со просветленоста, а патот е тесен... Сето тоа се случува кога нашата душевност и интелектуалност ќе ја поставиме како критериум на духовниот живот, како идол... Само послушанието е заштита од ова зло. Душевноста и интелектуалноста прават идоли, а духовноста и просветленоста ги рушат. Господ да нѐ чува сите!
ај... сестра Макрина
